20 Յուլիս 1955ին հուսկ իր շունչը կ՜աւանդէր 86 տարեկան ծերունազարդ հասակին մէջ, քարիւղի աշխարհահռչակ դէմք եւ հայ ժողովուրդի հանճարեղ զաւակ Գալուստ Սարգիս Կիւլպէնկեան։
Ան մեռաւ Փորթուկալի մէջ, ուր եկած էր հաստատուելու իր կնոջ Նուարդին հետ 1942ին, իր մահուընէ ճիշդ 13 տարի առաջ։ Իր կինը մեռած ըլլալով 1952ին, ան կը թողուր իր ետին իր անդրանիկ մանչ զաւակը Նուպար Սարգիս Կիւլպէնկեան ծնեալ 2//1896ին եւ իր աղջիկը Ռիթա Կիւլպէնկեան, ծնեալ 2/7/1900ին, կինը Գէորգ Լորիս Եսայեանի որոնցմէ ունէր մանչ թոռնիկ մը՝ Միքայէլ Եսայեան։
Գալուստ Կիւլպէնկեան իր մահուամբ թողուց հսկայ հարստութիւն մը։ Սակայն որպէսզի իր ժառանգութիւնը յումպէտս չի գործածուի եւ մսխումի առարկայ չդառնայ, ան խորհեցաւ ի լաւագոյնս օգտագործել զայն։ Համամարդկային եւ բարոյական արժէք- ներու հաւատացող եւ ազնուագոյն իտէալներու հետամուտ մարդ, իր կենդանութեան՝ օրինական հիմունքներու վրայ դրաւ այդ թո- ղօնին բարւոք օգտագործման եղանակը։ Եւ առ այդ, ձգեց իր ժառանգորդներուն եւ առ որ անկ է, իր կողմէ բծախնդրութեամբ, մանրամասնօրէն եւ երկար ժամանակուայ ընթացքին ուսումնասիրուած եւ պատրաստուած կտակ մը զոր ստորագրած էր 18 Յունիս 1953ին։
Կտակը
Կտակը կը բաղկանար 25 յօդուածներէ։
Առաջին 9 յօդուածներով կտակարարը կը ճշդէր իր օրինական
Խօսուած՝ Ս. Եղիա Եկեղեցւոյ հանդիսասրահին մէջ, 1966-ին։
ժառանգորդներուն, ազգականներուն, պաշտօնեաներուն, հաստատութեանց եւ այլ անհատներուն տրուելիք նիւթական գումարները։
Այսպէս իր տղուն Նուպար Սարգիս Կիւլպէնկեանին կը թողուր պատրաստ գանձելի 1 միլիոն տոլար եւ 1.5 միլիոն տոլարի շահարկելի այլ դրամագլուխ մը։
Իր աղջկան Ռիթային եւ փեսային, Գէորգ Եսայեանին, երկուքին միատեղ կու տար նոյնպէս 1 միլիոն տոլար տրամադրելի գումար եւ 1.5 միլիոն տոլարի շահարկելի այլ դրամագլուխ։
Իր թոռնիկին կը թողուր 200 հազար տոլար պատրաստ գումար եւ 200 հազար տոլարի շահարկելի այլ դրամագլուխ։
Պատրաստ գումարները վճարելի էին կտակին բացումէն սկսեալ մինչեւ 6 ամսուայ ժամանակամիջոցի ընթացքին։
Զանազան կենսաթոշակներ կ՜ապահովէր իր մնացեալ ազգականներուն ինչպէս նաեւ իրեն գործակից եւ ծառայող պաշտօնեաներուն։
Կը յայտնէր նոյնպէս որ հարկ տեսնուած պարագային վերոյիշեալ 3 հոգիները կրնան 2 այլ անձեր եւս առնել իրենց հետ ինչպէս նաեւ եթէ իրենցմէ ոեւէ մէկը չ՜ուզէ եւ կամ չկարենայ մասնակցիլ, հիւանդութեամբ կամ մահով եւ կամ այլ պատճառով, այդ պարագային միւս երկուքը կրնան փոխանորդ մը նշանակել։
Կտակարարի մահուան, վերոյիշեալ 3 անձերը իրաւասու են հիմնարկութեան անունով յանձն առնելու բարերարին բոլոր ստացուածքները, շարժուն եւ անշարժ կալուածները, կը պարտին զանոնք մակագրել, դասաւորել եւ գործադրութեան դնել համաձայն կտակի տրամադրութեանց։
Այն պարագային երբ կտակէն օգտուող ոեւէ անձ դժգոհութիւն յայտնէ անոր օրինակութեան շուրջ եւ կամ մերժէ ընդունիլ զայն ու անոր բարւոք գործադրութեան դէմ խոչընդոտներ յառաջացնէ, նշանակուած 3 անձերը իրաւասու են ջնջուած նկատելու կտակին այն բոլոր յօդուածները որոնք կը վերաբերին այդ անձին եւ հետեւաբար կրնան ամբողջովին զրկել զինքը ժառանգութենէ։
Բարերարը ամէն տեսակի հաւանական վէճերուն առաջքը առնելու համար նախատեսած էր այս բոլոր մանրամասնութիւնները։
Ան կ՜աւելցնէր նոյնպէս որ կտակը պիտի գործադրուի ըստ անգլիական օրէնքներուն իսկ Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւնը կը մնայ ենթակայ փորթուքալեան օրէնքներուն անոր համար որ ան փորթուքալեան մնայուն հաստատութիւն մը կը դառնար։
Իր մահուամբ, ծնունդ առաւ Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւնը։ Զայն գլխաւորող 3 անձերը մշակեցին 30 յօդուածներէ բաղկացած ծրագիր կանոնագիր մը զոր վաւերացնել տուին փորթուքալեան կառավարութեան թիւ 40-590 հրամանագրով։
Այս հրամանագիրը կը հաստատէր ու կը սահմանէր հետեւեալները։
1) Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւնը փորթուքալեան մարդասիրական հաստատութիւն մըն է։ Եւ հետեւաբար ենթակայ է փորթուքալեան օրէնքներու։ Ան կը վկայէ բարոյական անձնաւորութեան իրաւունք եւ կը գործէ ըստ իր ծրագիր-կանոնագրի տրամադրութեանց։
2) Ան կը հետապնդէ բարեսիրական, կրթական, գիտական եւ արուեստի հայող նպատակներ։
3) Անոր եկամուտները կը գոյանան իր ծրագիր-կանոնագրի 8րդ յօդուածին մէջ նախատեսուած միջոցներով։
4) Կը կառավարուի յանձնախումբի մը կողմէ որ կրնայ բաղկանայ 3-9 անդամներէ որուն մէկը հիմնարկութեան նախագահն է։ Անդամներուն մեծամասնութիւնը կը պարտի փորթուքալեան հպատակութեան պատկանիլ։
5) Անոր տարեկան մուտքերն ու ելքերը կը քննեն պաշտօնական քննիչ յանձնախումբի մը կողմէ ըստ ծրագիր-կանոնագրին։
6) Անոր եկամուտները զերծ են շահատուրքէ։
7) Պատասխանատու յանձնախումբը արտօնուած է հիմնարկութեան պատկանող կալուածներ ծախելու եթէ այդ անհրաժեշտ նկատուի իր ծրագիրներուն իրագործման համար։
Այս հրամանագրին 4րդ յօդուածը ուր կ՜ըսուէր թէ վարչութեան անդամներուն մեծամասնութիւնը պէտք է որ փորթուքալեան հպատակութիւն ունենայ պատճառ դարձաւ որ Լորտ Red- cliffe մերժէ ստանձնել կտակի միջոցով իրեն յանձնուած պատասխանատուութիւնը։ Արդարեւ փորթուքալեան կառավարութիւնը չվաւերացուց հիմնարկութեան ծրագիր-կանոնագիրը այնքան ատեն որ այդ հիմնական պայմանները մաս չկազմեցին անոր ծրագիր-կանոնագրին։ Այս պարագային Տոքթ. Փերթիկան եւ Պ. Եսայեան երկուքով միայն զբաղեցան կտակի գործադրութեան եւ հիմնարկութեան վերաբերեալ բոլոր գործերով։
Ամփոփ պատկեր մը Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան ծրագիր-կանոնագրէն.-
Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւնը կը վայելէ բարոյական անձնաւորութեան հանգամանք եւ կը կառավարուի իր ներկայ ծրագիր կանոնագրով որ ենթակայ է փորթուքալեան օրէնքներուն։ Ան փորթուքալեան մնայուն հիմնարկութիւն մըն է, եւ անսահմանափակ ժամանակի մէջ։ Իր կեդրոնը կը գտնուի Լիզպոն։ Կրնայ սակայն այլ երկիրներու մէջ ճիւղեր ունենալ։
Նպատակ.-
Հիմնարկութիւնը կը հետապնդէ բարեսիրական, կրթական, գիտական եւ արուեստի հայող նպատակներ։
Անոր գործունէութիւնը չի սահմանափակուիլ միայն փորթուքալի մէջ այլ կրնայ տարածուիլ ամէն այն տեղ որ իր վարչութիւնը յարմար կը նկատէ։
Ան կը պարտի նկատի ունենալ եւ հաւատարմօրէն գործադրել կտակով յայտնուած բարերարին կամքը։
Եկամուտները.-
Հիմնարկութեան եկամուտները կը գոյանան այն բոլոր դրամագլուխներէն եւ ստացուածքներէն զորս ձգեց բարերարը։
Հիմնարկութիւնը կրնայ նոյնպէս նուէրներ ընդունիլ անձերէ
եւ կամ հաստատութիւններէ։
Վարչութիւն.-
Հիմնարկութիւնը կը ղեկավարուի մարմնի մը կողմէ որ բաղկացած է 3-9 անձերէ որուն մէկը կը դառնայ անոր նախագահը։ Տրուած ըլլալով որ հիմնարկութիւնը փորթուքալեան է, հարկ է որ անոր վարչութեան անդամներուն մեծամասնութիւնը կրէ փորթուքալեան հպատակութիւն։
Այնքան ատեն որ հիմնադիր-բարերարէն ուղիղ սերած անձեր կը գտնուին, անոնցմէ մէկը կը դառնայ վարչութեան մնայուն անդամ։
Վարչութիւնը կրնայ ներկայացուցիչներ պահել Փորթուքալէն դուրս ըստ գործի պահանջքին։
Վարչութիւնը կրնայ խորհրդատու յանձնախումբեր կազմել եւ օգտուիլ անոնց տեղեկութիւններէն եւ խորհուրդներէն։
Վարչութիւնը կրնայ նշանակել ընդհանուր քարտուղար մը եւ քարտուղարներ վարչական գործերը վարելու համար։
Վարչութեան անդամներէն ոեւէ 2ը կրնան ստորագրել վարչութեան անունով եւ կամ ոեւէ մէկը կրնայ արտօնուիլ վարչութեան կողմէ ստորագրելու համար անոր անունով։
Բարերարին կտակով նշանակուած վարչութեան անդամները իրենց պաշտօնները կը պահեն ցկեանս ինչպէս նաեւ այն անդամը որ բարերարէն սերած է։
Միւս անդամները 5 տարուան համար են եւ 5 տարի յետոյ անպայման փոփոխելի։
Վարչութեան անդամներուն թոշակները կը վճարուին համաձայն կտակին տրամադրութեանց։
Ելեւմտական հսկողութիւն.-
Վարչութիւնը պարտաւոր է ամէն տարի պատրաստելու իր ելեւմտից կշիռը եւ ճշդելու հիմնարկութեան ստացուածքները։ Անոր համար ան կը դիմէ հաշուապահական անուանի գրասենեակներու այնպէս ինչպէս յիշատակուած է կտակին մէջ։
Բաց աստի քննիչ յանձնախումբ մը, կազմուած պետական բարձրաստիճան պաշտօնատարէ մը եւ ելեւմտագէտներէ կը քննէ հիմնարկութեան ծախսերն ու եկամուտները եւ կը տեղեկագրէ վարչութեան։ Բացի պետական բարձրատիճան պաշտօնեայէն, միւս ելեւմտագէտները կը փոխուին ամէն 3 տարին։
Վերոյիշեալ տեղեկագիրը կը հրատարակուի հիմնարկութեան ծախսով։ Յանձնախումբը կը վճարուի իր աշխատանքներուն համար, վարչութեան կողմէ։ Այդ վճարումները կրնան փոփոխութեան ենթարկուիլ ամէն 3 տարին։
Տեղեկանալէ յետոյ հիմնարկութեան ծրագիր-կանոնագրի հիմնական տրամադրութանց, տեսնենք հիմա, թէ հանգուցեալ բարերարին թողօնը, իր մահուան, ինչ կը ներկայացնէր։
Հիմնարկութեան կողմէ հրատարակուած պաշտօնական տեղեկագիրներէն երեւան կու գայ որ առաջին տարին իսկ, հիմնարկութեան փոխանցուած գումարներն ու ինչքերը կը ներկայացնեն հետեւեալ պատկերը.-
1) Արուեստի գործեր որոնք կը գտնուին բարերարին մօտ
2) I.P.C. 5% իրաւունքը որ իբրեւ դրամագլուխ կը ներկայացնէ
7.365.520 սթերլին
3) Անշարժ կալուածներ Փարիզի մէջ կալուածներ Տովիլի մէջ կալուած մը
4) Շարժուն կալուածներ
Պատրաստ գումար ոսկի 15.761.050 սթերլին
եւ դրամատան մէջ պահ դրուած
Շահարկութեան դրուած դրամագլուխ 8.325.375 սթերլին
5) Գանձելի գումարներ 1.215.875 սթերլին Այլ գումարներ 3212 սթերլին
6) Վճարելի հաշիւներ 1.056.937.50 սթերլին
Շնորհիւ իր ղեկավար մարմնին, Գալուստ Կիւլպէնկեան հաստատութիւնը կրցած է իր եկամուտները տարուէ տարի բարձրացնել եւ հետեւաբար բարձրացնել նոյնպէս բաժնուած գումարները։
1955-1963 բաժնուած նպաստներուն գումարը հասած է 1.245.850 սթերլինի։
Ինչպէս երեւան կու գայ հաշուեքննիչ մարմնի ներկայացուցած տեղեկագրէն, հիմնարկութեան շարժուն եւ անշարժ ստացուածքներուն գումարը բացի արուեստի գործերէն որոնք 1951 Դեկտ.ին հասած են 45.402.512 սթերլինի 1967ի վերջաւորութեան բարձրացած էին 108.454.837 սթերլին հակառակ տարուէ տարի շարունակաբար վճարուած նպաստներու։
Բարերարին փափաքը այն էր որ այս հաստատութիւնը մնայ տեւական։ Այդ իսկ պատճառով խնամակալները կը խորհին աւելցնել եւ բարձրացնել անոր դրամագլուխը։
Մինչեւ 1967ի վերջաւորութեան բաշխուած նպաստներուն գումարը եղած է 35.264.225 սթերլին, ինչ որ կ՜ընէ տարեկան միջին հաշուով շուրջ 3 միլիոն սթերլին։
Որոնց 19% բարեսիրական նպատակներու 14.5% արուեստի գործերուն
52.5 կրթական օժանդակութիւններու 14% գիտական նպատակներու
Վերոյիշեալ գումարներուն շուրջ 48% ծախսուած է Փորթուքալեան կարիքներուն, իսկ մնացեալը բաժնուած է հետեւեալ կերպով։
Հայ համայնքին 11.40%
Անգլիոյ եւ Անգլիական հասարակապետութեան 11.31% Իրաքի եւ Միջին Արեւելքի 19.23%
Այլ երկիրներու 10.06%
Ընդամէնը 15.264.225 սթերլին
Ինչպէս տեսանք իր կտակին մէջ, կտակարարը ոչ մէկ գրաւոր յանձնարարութիւն չէ ձգած հիմնարկութեան պատասխանատուներուն ճշդելով թէ իր ժողովուրդը պէտք է օգտուի առաւելաբար իր նպաստներէն։
Հիմնարկութեան խնամակալները, տրուած ըլլալով որ հիմնարկութիւնը, ինքը, փորթուքալեան հաստատութիւն մըն է, առաւելագոյն տոկոսով եկամուտները կը բաշխէ փորթուքալեան կարիքներուն։
Անգլիան եւ անգլիական հասարակապետութեան պատկանող երկիրները գ տեղը կը գրաւեն նպաստներու բաշխման կարգով։ Խնամակալութիւնը այսպէս որոշած է անոր համար որ բարերարը անգլիահպատակ եղած է։
Բ. տեղը կը գրաւէ բաշխուած նպաստի կարեւորութեան կարգով Իրաքը եւ Միջին Արեւելքը։ Խնամակալ մարմինը այս կարգադրութիւնը ըրած է նկատի ունենալով որ հիմնարկութեան եկամուտները գլխաւորաբար այդ երկիրներէն կը գոյանան։
Գ. կարգի վրայ հայ համայնքը անոր համար որ բարերարը հայ եղած է։
Դ. կարգի վրայ կու գան մնացեալ երկիրները։
Այսօր Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւնը մարդասիրական պատկառելի հաստատութիւն մը դարձած է որուն բարիքները կը հասնին երկրագունդի ամենահեռաւոր երկիրները եւ որուն բաշխած նպաստը, այս վերջին տարիներու ընթացքին արդէն իսկ անցած է տարեկան 5 միլիոն սթերլինը։
Միայն 1957ին աւելի քան 70 պետութիւններէ դիմումներ հասած են հաստատութեան եւ ան համաձայն մեծ բարերարի կտակին եւ հաւատարիմ անոր մարդասիրական սկզբունքներուն փորձած է
ընդառաջել անոնց իր միջոցներուն ներած չափով։
Օրինակ մը տալու համար յիշենք անցողակի կերպով որ 1963- 1965 տարածուող ժամանակշրջանին մէջ աշխարհի 5 ցամաքամասերը օգտուած են անոր նպաստներէն հետեւեալ կերպով.-
Եւրոպան 489.950 սթերլին Ամերիկեան երկիրներ 275.000 սթերլին Ափրիկէն 29.000 սթերլին
Ասիան 15.000 սթերլին
Ովկիանեան 2.862 սթերլին
Եթէ պատահեցաւ որ հայ ժողովուրդը այս վերջին դարուն, իր պատմութեան սեւ օրերուն կարիքը ունեցաւ օտարներու նիւթական ազնիւ օժանդակութեան, կարելի է անվարան ըսել որ շնորհիւ Գալուստ Կիւլպէնկեանին ան առատօրէն վերադարձուց զայն։
Եւ այսօր, իր ծննդեան հարիւրամեակին, մարդկութեան մեծ բարերարներու պատմութեան մէջ, բարձրադիր պատուանդանի վրայ կը ներկայանայ «մեծանուն հայ»ը, իբրեւ անսպառ աղբիւր լոյսի, սփոփանքի եւ այլ բարիքներու։
Նշանաւոր հեղինակ մը ըսած է. «Մեծ են այն մարդիկը որոնք կը մտածեն իբրեւ գործի մարդ եւ կը գործեն ու կը վերաբերին մարդոց հետ իբրեւ սրտի մարդ»։
Գալուստ Կիւլպէնկեան կը միացնէր անկասկած այս երկու յատկութիւնները իր անձին մէջ։
Մեծ էր մտքով եւ մեծ մեռաւ հոգիով եւ սրտով։ Յարգանք իր խնկելի յիշատակին։